W poprzednim artykule opisaliśmy, czym jest wspólna uwaga i dlaczego związane z nią umiejętności są tak ważne dla rozwoju społecznego dziecka . Dzisiejszy poświęcony jest mechanizmom, którymi psycholodzy starają się wyjaśnić zaobserwowane u dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu trudności w obszarze wspólnej uwagi.
Poszukując źródeł nieprawidłowości związanych ze wspólną uwagą, badacze sięgają do obszarów mózgu, dzięki którym dane doświadczenie czy zachowanie wiążemy z odczuwaniem przyjemności. Obszary te nazywamy układem nagrody. To właśnie układ nagrody jest odpowiedzialny za to, że uśmiech rodzica budzi w dziecku pozytywne emocje i tym samym zwiększają się szanse na to, że w przyszłości dziecko powtórzy zachowanie, które ten uśmiech wywołało. W ten sposób u dziecka budowana jest motywacja do tego, aby wchodzić w kontakt z innymi i dzielić się swoimi doświadczeniami.
Ten neurobiologiczny układ nagrody nie działa prawidłowo u dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, w związku z czym sygnały takie jak uśmiech czy aprobata rodzica nie wiążą się u nich z przyjemnością. W kontekście wspólnej uwagi ma to dwie konsekwencje.
Po pierwsze, utrudnia to dzieciom z autyzmem nabywanie podstawowych umiejętności społecznych, dzięki którym możliwe jest tworzenie pola wspólnej uwagi. Skoro aprobata rodzica nie wywołuje u dziecka zadowolenia, nie dąży ono do powtarzania zachowań, które ją wywołują. Jego kompetencje w komunikacji będą więc mniejsze niż u rówieśników
Nieprawidłowe działanie układu nagrody może też tłumaczyć, dlaczego dzieciom z autyzmem szczególne trudności sprawia inicjowanie wspólnej uwagi i wskazywanie deklaratywne. W myśl teorii źródłem tych trudności jest brak motywacji do dzielenia się swoimi doświadczeniami, emocjami i zainteresowaniem otoczeniem. Skoro dziecko nie odczuwa przyjemności po tym, jak wskaże rodzicowi interesujący je przedmiot, nie będzie chętniej powtarzało tego zachowania.
Druga z teorii opiera się na specyfice funkcjonowania uwagi u dzieci z autyzmem, którą określa się jako nadmiernie selektywną, innymi słowy – zbyt mocno skoncentrowaną na detalach. Wspólna uwaga wymaga jednoczesnego skupiania się na drugiej osobie i przedmiocie lub zdarzeniu, a konkretniej ciągłego przerzucania uwagi między osobą a obiektem zainteresowania. W tym samym czasie trzeba jeszcze ignorować konkurencyjne sygnały, których zawsze jest wokół nas mnóstwo. Ten ostatni aspekt wydaje się stanowić dla dzieci z autyzmem szczególną trudność, właśnie ze względu na tendencję do kierowania uwagi na szczegóły, zamiast na przedmiot wspólnej uwagi i partnera interakcji.
Elementem zakłócającym rozwój wspólnej uwagi u dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu może być także deficyt teorii umysłu. Według ten koncepcji dzieciom z autyzmem trudno jest tworzyć mentalne reprezentacje tego, co dzieje się w umysłach innych osób. W mniejszym stopniu niż rozwijający się typowo rówieśnicy wykształcają zdolność do przyjmowania perspektywy drugiego człowieka i rozpoznawania, o czym może on myśleć. Budowanie pola wspólnej uwagi służy właśnie poznawaniu, na czym skupiona jest uwaga drugiej osoby oraz dzieleniu się własnymi przeżyciami, potrzebami i zainteresowaniem, dlatego deficyt teorii umysłu może tłumaczyć trudności dzieci z autyzmem w tym obszarze.
Każda z przedstawionych teorii skupia się na innym aspekcie wspólnej uwagi: neurobiologicznych źródłach motywacji do wchodzenia w kontakt z drugim człowiekiem, konieczności koncentrowania i przerzucania uwagi oraz stworzenia mentalnej reprezentacji umysłów innych osób. Które z podejść najlepiej tłumaczy trudności związane ze wspólną uwagą, obserwowane u dzieci z autyzmem? Tę kwestię pozostawiamy otwartą.
Literatura:
Baron-Cohen, S., Leslie, A.M., Frith, U. (1985). Does the autistic child have a “theory of mind”? Cognition, 21, 37–46
Fan, J. (2013). Attentional Network Deficits in Autism Spectrum Disoders. W: Buxbaum J.D., Hof P.R. (red.). The neuroscience of Autism Spectrum Disorders (s. 281–288). Oxford, Elsevier.
Stavropoulos, K. K. M., Carver, L. J. (2013). Research Review: Social motivation and oxytocin in autism - Implications for joint attention development and intervention. Journal of Child Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines, 54, 603–618.
